[anet]

معماری کاروانسرا ها

مسافر خسته، هميشه در فكر يك سقف است. اين سقف نه تنها در مورد مسافرين امروزي صحت دارد بلكه حضور آن در ذهن مسافرين قرن‌هاي گذشته خيلي بيشتر بوده است و دليل اصلي آن هم ناامني‌ راه‌ها و سختي‌هاي زياد مسافرت در آن ايام است.

مسافر قديمي مدت‌ها سوار بر اسب يا شتر در بيابان راه مي‌رفت و وقتي از خستگي راه كوير، نفسش خشك و ضربان قلبش ناميزان مي‌شد، ناگهان چشمش به جمال چهارديواري امني روشن مي‌شد كه آرامش و آسايش را به او هديه مي‌داد؛ جايي كه ما با نام كاروانسرا مي‌شناسيمش.

و اما ايراني با ذوق مثل همه هنرهاي ديگرش، تنها به كاربري بنا توجه نمي‌كند و اين بار هم دست به ابتكار و آفرينش مي‌زند. هر آب و هوايي معماري خاص خودش را مي‌طلبد و هر دوره‌اي سبك زيباي جديدي را. مثلا نوع معماري كاروانسرا در مناطق كوهستاني كاملا با سبكي كه در كرانه‌هاي پشت خليج يا نواحي كويري مركزي به كار مي‌رود، فرق مي‌كند و تازه هر كدام از اين سبك‌ها هم به انواع متفاوت و زيبا تقسيم مي‌شود.

كاروانسراي حاج مهدي نراقي در جاده نراق- كاشان. كاروانسراي شاه‌عباسي مشهور به قصر نادر در جنوبي‌ترين نقطه شهر ورامين قرار دارد و كاروانسراي قاسم‌خاني از كاروانسراهاي معروف يزد است.

تعداد بسيار كمي از كاروانسراهاي ايران با نقشه مدور ساخته شده‌اند.
از نمونه‌هاي زيباي كاروانسراهاي 8ضلعي مي‌توان كاروانسراهاي امين‌آباد – خان خوره و ده‌بيد را نام برد.

مانند مدارس و مساجد و ساير بناهاي مذهبي تعدادي از كاروانسراهاي ايران را به شكل دو ايواني و فرم مربع يا مستطيل ساخته‌اند. دو نمونه خوب اين نوع كاروانسراها، كاروانسراي جوشاب و كاروانسراي دو كوهك است.

تعدادي از كاروانسراهاي ايران با تالار ستون‌دار بنا شده‌اند و از آنها معمولا براي اسطبل استفاده مي‌شده است كه نمونه‌هاي خوب آن كاروانسراي عسگرآباد و كاروانسراي خاتون‌آباد است.
از ادوار اسلامي طرح 4 ايواني هم باب شد.
گروهي از كاروانسراها هم طرح ثابتي ندارند كه مهم‌ترين آنها كاروانسراي شاه عباسي جلفا و كاروانسراي سبزوار است.

شترخانه (ديرگچين)

شترخانه‌ها از اجزاي اصلي و جزء جدانشدني‌ كاروانسراها بودند. حيوان بايد سير و سرحال باشد تا بتواند خوب از عهده كارش بربيايد.

اينجا در واقع مهمانسراي حيوانات است. معمولا يك نفر هم به عنوان تيماردار در اينجا مشغول به كار بوده كه البته فقط مواقعي كه يك مسافر پولدار گذرش به كاروانسرا مي‌افتاد، پولي به دست مي‌آورد؛ چون مردم معمولي خودشان تيماردار حيوانشان بوده‌اند.

پلكان سنگي

وظيفه پله‌هاي سنگي اين بود كه در مواقع خطر و حمله دزدان به كاروانسرا، مدافعان هميشه آماده را به پشت‌بام هدايت كند. در گذشته به دليل ناامني راه‌ها، كاروانسراها بيشتر به يك دژ نظامي شبيه بوده‌اند.

دير گچين

هنوز وارد كه مي‌شوي بوي شديد فضولات چهارپايان به مشامت مي‌‌‌خورد. يك لحظه فكر مي‌كني زمان به عقب برگشته و اينجا توقفگاه شتران رها شده از بار سنگين كاروان است. اما از اين خبرها نيست؛ بر اثر بي‌توجهي و بي‌مسئوليتي، اين بناي منحصر به فرد به آغل حيوانات تبديل شده است. دير گچين - كاروانسرايي كه پي آن مربوط به دوران ساسانيان است و بناي فعلي آن 400 سال قدمت دارد - حالا در وضعيت بسيار بدي به سر مي‌برد. اين كاروانسراي 4 ايواني با مساحت 10 هزار متر مربع، از مهم‌ترين كاروانسراهاي ايران و نمونه تيپيك كاروانسراهاي با پلان منظم است.

كاروانسراي حاج مهدي نراقي

به گره‌چيني‌‌هاي شگفت‌انگيز درهاي چوبي نگاه كنيد. اين درها متعلق به حجره‌هاي كاروانسراي حاج مهدي نراقي است. در همه كاروانسراها به اين نوع حجره‌ها - كه محل استراحت مسافران است - بر مي‌خوريم. هيچ‌كدام از اين حجره‌‌ها مفروش نبوده و مسافران با آگاهي از اين مسئله، هميشه همراه خود حصير يا گليمي مي‌آوردند تا به عنوان زيرانداز استفاده كنند. اين كاروانسرا توسط حاج مهدي نراقي و در حدود 180 سال پيش بنا شده است.

كاروانسراي شاه عباسي

وارد اينجا كه مي‌شوي كافي است كمي تخيل كني تا صداي زنگ شترهاي كاروان را احساس كني. شاه عباس براي به رخ كشيدن اقتدارش مي‌خواست كه جاده‌ها امن باشند و جهانگردان در آسايش. پس دستور داد كاروانسراهاي بسياري ساختند كه اكثرا با فرم‌هاي مشابه طرح‌ريزي شده‌اند و به كاروانسراهاي شاه عباسي معروفند. اين كاروانسرا از نمونه‌هاي بسيار خوب شاه عباسي است كه در اصفهان بنا شده و جزء انواع كاروانسراهاي حياط‌‌دار منطقه مركزي با 4 ايو ان به حساب مي‌آيد.

جوي سنگي (كاروانسراي قصر نادر)

اين هم از لوله‌كشي آب و سرويس بهداشتي كاروانسراي قصر نادر. يكي از مهم‌ترين مسائل بهداشتي كاروانسراها، مسئله آب و دفع فاضلاب بوده كه يا با چاه انجام مي‌شد يا با جوي‌هاي سنگي. فعلا كه آب اين جوي خشك شده و اين مارمولك با خيال راحت آنجا حمام آفتاب گرفته.

ساباط (كاروانسراي قاسم‌خاني يزد)

ساباط يكي از عناصر معماري است كه گاهي در كاروانسراها هم به كار مي‌رفته. از اين نوع ساباط در يزد و مناطق كويري زياد ديده مي‌شود.

ساباط معاني مختلفي دارد و از جمله به معناي آسايشگاه و محل استراحت به كار رفته است ولي امروزه، ساباط به راهرويي گفته مي‌شود كه سقف آن يك اتاقك است كه 2طرف آن را به هم متصل مي‌كند. سايه خنك ساباط در گرماي تابستان كوير، واقعا وسوسه‌انگيز است. اين ساباط جزئي از كاروانسراي قاسم‌خاني يزد است.