معماری، شهرسازی، طراحی و سایت تخصصی دکوراسیون داخلی

آسیاب ایرانی

در آغاز، انسان از نيروي بازوان خود براي آرد كردن غله ياري مي‌گرفت. پس از آنكه انسان دام را به كار گرفت، در برخي نقاط ايران، اصطلاح «خرآس» پديد آمد. از آنجا كه در اين گونه آسياها بيشتر از نيروي الاغ استفاده مي‌شد، به آسياهايي هم كه به نيروي شتر يا گاو يا اسب به حركت در می ‌آمدند «خرآس» می ‌گفتند.

از اين گونه آسيابها تا اين اواخر براي گرفتن روغن از دانه‌هاي روغني استفاده مي‌شد. اصطلاح عصاري و اسب عصاري هم از آن است. در يزد، از اين آسياها با بهره‌گيري از نيروي شتر براي ساييدن حنا استفاده مي‌شد كه بدان « مازاري» مي‌گويند. اكنون نيروي برق جانشين نيروي دام شده است.

روزگار بهره‌گيری از نيروی باد روشن نيست؛ اما به گواهي بسیاری از محققان داخلي و خارجي، ايرانيان اولين ملتي بودند كه باد را مهار كردند و از آن به عنوان محركه‌ آسياب و چرخ‌ چاه بهره گرفتند. بجرئت، مي‌توان گفت كه همزمان با موفقيت بزرگ انسان در زمينه‌ فناوری تبديل حركت يكسويه‌ آب به حركت چرخشي سنگ آسياب، ايرانيان توانستند از نيروي باد براي به حركت درآوردن سنگ آسياب و بيرون كشيدن آب از چاه بهره بجويند. بيگمان، اولين آسيابهاي بادي در منطقه اي از سيستان (سكستان) تا قهستان (كوهستان) و در چند هزار سال پيش ساخته شد.

http://nature.harferooz.com/photos/images/669p.jpg

در بررسیهاي تاريخ، درباره بهره‌گيري از نيروي باد در كتابهاي مربوط به انرژي باد، باصراحت به اين نكته اشاره شده است كه اولين آسيابهاي بادي را ايرانيان در سيستان ساختند.

سرزمين سيستان و دشت خواف باد معروف 120 روزه‌اي دارد كه به طور قطع همين امر مردم منطقه را به فكر بهره‌گيري از اين نيرو انداخته و موجب اختراع آسياي بادي در دوردست تاريخ در اين بخش از سرزمين ايران شده است. بادهاي هرات از ارديبهشت ماه تا امردادماه جريان دارد. مي‌توان فرض كرد كه مبدأ وزش این باد از «پامير» است كه نخست در سرحد ايران و افغانستان ظاهر مي‌شود و سريعترين جريان آن در سيستان است.

در دوردست هاي تاريخ، انسان ايراني - با ساختن آسيابهاي آبي براي آرد كردن غله‌اي كه از آن نان مي‌پخت - اولين گام را در راستاي بهره‌گيري از نيروهاي طبيعي برداشت. پيش از ساخت آسيابهاي آبي، انسان براي آرد كردن گندم متكي به نيروي بازوان خود و يا نيروی دام بود. پس از ساخت آسيابهای آبی، ايرانيان توانستند در كنار اختراع چرخ گام ديگری در راستای شناخت ژرفتر فناوری بردارند.

واژه آسياب از دو بخش «آس» و «آب» درست شده که آس در فارسی به معنای «نرم كردن دانه به زير سنگ» است. در «فرهنگ معين»، زير واژه‌ آس، آمده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زيرين در ميان ميلي آهنين و جز آن از سوراخ ميان سنگ زبرين در گذشته و سنگ فوقاني به قوت دست آدمي يا ستور يا باد يا آب يا برق و يا بخار چرخد، و حبوب و جز آن را خرد كند و آرد سازد.

اولين بار كه از آسيا‌های بادی ايران نشانی به دست مي‌آيد مربوط به نوشته‌هاي پس از اسلام است. «مسعودي»، تاريخ‌نويس، مي‌نويسد: ... «مغيربن شعير» به «عمر» نوشت من غلامي دارم كه نقاش و نجار و آهنگر است و براي مردم مدينه سودمند است. اگر مناسب دانستي، اجازه بده او را به مدينه بفرستم؛ و عمر اجازه داد. مغيره روزي دو درهم از او مي‌گرفت. وي «ابولؤلؤ نام داشت و مجوسي و از اهل نهاوند بود و مدتي در مدينه بود. آن گاه پيش عمر آمد و از سنگيني باجي كه به مغيره مي‌داد شكايت كرد.

عمر گفت: چه كارها مي‌داني؟ گفت: نقاشي و نجاري و آهنگري. عمر گفت: باجي كه مي‌دهي در مقابل كارهايي كه مي‌داني زياد نيست و او قرقركنان برفت. يك روز ديگر، از جايي كه عمر نشسته بود مي‌گذشت. عمر بدو گفت: شنيده‌ام گفته‌اي اگر بخواهم آسيابي مي‌سازم كه با باد بگردد. ابولؤلؤ گفت: آسيابي براي تو مي‌سازم كه مردم از آن گفتگو كنند.

«نوته بار»، پژوهشگر نامدار هلندی، كه تحقيقات ژرفي درباره آسيابهاي بادي انجام داده است، مي‌نويسد: ... طرز ساخت آسيابهاي بادي سيستان بدين گونه است. در آغاز، برج بلندی مانند مناره مي‌سازند. ساختمان آسياب داراي دو بخش است: در بخش پايين، سنگهاي آسيا قرار دارد كه - بر اثر چرخش سنگ زيرين - غلات را آرد مي‌كند. در بخش بالا، چرخي قرار دارد كه با نیروی باد به حركت در مي‌آيد. بر اثر حركت چرخ و محور آن، سنگ زیرين آسياب به چرخش در مي‌آید. پس از پايان اين بناي دو اشكوبه، سيستانیها چهار شكاف در ديوار ايجاد مي‌كنند.

اين شكافها به سان شكافهاي تيراندازي در برجها و باروهاست. شكافها از درون ‌تنگتر مي‌شوند. باد از ميان اين شكافها با نيروي بسيار به درون مي‌وزد، به سان بادي كه از دم آهنگري خارج مي‌شود...

آسياهای بادی ايرانی به قاره‌ اروپا برده شد. گرچه پس از ساخت آسياهای بادي با محور افقی (يا آسياهای معروف به هلندی) كه دارای بازده بهتری بود این گونه آسياهای ایرانی از صحنه بيرون رانده شد، در عمل و تا قرن دوازدهم، هنوز در كشور لهستان وجود داشت.

نويسنده‌ «جغرافياي تاريخي ولايت‌زاوه» مي‌نويسد: ... در منطقه‌ پايين خواف و در دشت زوزن، آسياها در تركيب ساختمان روستا، جاي والايی دارند و بالاتر از همه در و ديوارهاي اين آسيابها هيئتی سخت اصيل و باشكوه دارند و ارزشهاي فاخر دوران گذشته را به نمايش مي‌گذارند... .